परिचय

धादिङ जिल्ला उत्तरमा हिमालय पर्वत देखि दक्षिणमा महाभारत लेकसम्म फैलिएको नेपालको एकमात्र जिल्ला हो । नेपालको संघीय संरचना बमोजिम बागमती प्रदेशमा अवस्थित यस जिल्ला यस देशको ३९ पहाडी जिल्लाहरू मध्ये एक पहाडी जिल्ला हो । कुल १९२४.८७ वर्ग कि.मी. (नेपालको कुल क्षेत्रफलको करिब १.३१%) क्षेत्रफलमा फैलिएको यो जिल्लाको पूर्व-पश्चिम फैलावट भन्दा उत्तर-दक्षिण बिस्तार बढी रहेकोमा समुद्र सतहदेखि ३०० मिटर (बेनिघाट रोराङ गाउँपालिका स्थित जोगीमारा) देखि ७११० मिटरको उचाई (पाविल हिमाल) सम्म रहेको छ । यस जिल्लाको सदरमुकाम धादिङबेंसी काठमाण्डौंबाट ७४ कि.मी. पश्चिम पृथ्वी राजमार्गमा पर्ने मलेखु फुर्केखोलादेखि १८ कि.मी. उत्तरमा अवस्थित छ ।

यो जिल्ला मनोरञ्जन हिमदृष्य, हिमालय पर्वतबाट उत्पति भई जिल्लाको लगभग बीच भागमा अविरल बग्ने त्रिशुली, आँखु र बुढीगण्डकीको सौन्दर्य, चरन क्षेत्र र टारहरुको मनमोहक अवस्थितिले सुसज्जित छ । धादिङ जिल्ला प्राकृतिक सम्पदा, साँस्कृतिक मिश्रण एवं सामाजिक विविधताको संगमस्थलको रुपमा पनि परिचित छ । यहाँ समशितोष्ण मौसमी हावापानी पाईन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा २१२० मि.मि. हुने गर्दछ भने मनसुन जुन महिनाको मध्यबाट शुरु भै सेप्टेम्बर महिनासम्म सक्रिय रहने गर्दछ । गणेश हिमालको काखमा अवस्थित धादिङ जिल्लाको भूगोल र भौगोलिक आयामले पर्यटन र व्यवसायिक कृषिका लागि प्रसस्त सम्भावनाहरु बोकेका छन् ।

भू-आकृतिमा झण्डै बुटको आकारमा रहेको धादिङ जिल्लाको पूर्वमा काठमाडौँ, नुवाकोट र रसुवा जिल्ला, पश्चिममा गोरखा जिल्ला, उत्तरमा रसुवा जिल्ला र चिनको स्वशासित क्षेत्र तिब्वत र दक्षिणमा चितवन र मकवानपुर जिल्लाहरू पर्दछन् । धादिङ जिल्ला प्रशासनिक एवं राजनैतिक बिभाजन अनुसार ११ वटा गाउँपालिका र २ वटा नगरपालिकाका १०४ वटा वडाहरूमा विभक्त छ । यस जिल्लाको सदरमुकाम २०३२ साल भन्दा पहिला सुनौला बजारमा रहेकोमा सो सदरमुकाम हाल निलकण्ठ नगरपालिका स्थित धादिङवेसीमा रहेको छ । निलकण्ठ नगरपालिका बि.सं. २०७१ सालमा घोषित नेपालका नगरपालिकाहरु मध्ये एक हो ।

जलश्रोतको दृष्टिले समेत यो जिल्ला एउटा सम्पन्न जिल्लाको रूपमा रहेको छ । पच्चीस वटा ठूला नदी-नालाहरू रहेको यो जिल्ला प्राकृतिक रूपले मनोरम छ । उत्तरमा अवस्थित गणेश हिमालले यस जिल्लाको प्राकृतिक छविलाई अझ रोचक र तिलस्मीपूर्ण वनाएको छ । गंगा जमुनाको झरना, झार्लाङको तातोपानी मुल, गुप्तेश्वर गुफा, चमेरे ओडार जस्ता प्राकृतिक सम्पदाहरूबाट सुशोभित यो जिल्ला पर्यटकीय दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण छ । व्राम्हण, क्षेत्री, तामाङ र मगर जातिको बाहुल्य रहेको यस जिल्लामा अन्य जातिको रूपमा नेवार, गुरूङ, कामी, दमाई, सार्की, कुमाल, दरै, राई, प्रजा (चेपाङ) जातिहरू बसोबास गर्दछन् । अन्य पेशामा संलग्न रहे तापनि यस जिल्लाका जनताको मुख्य पेशा कृषि नै हो ।

वन सम्पदाको हिसाबले धादिङमा कूल भू-भागको ३४.९०% मा वन रहेको छ भने झाडी १३.१५%, चरण क्षेत्र ८.२२% र कृषिक्षेत्र करीब ३८% रहेको छ ।प्रजातिगत हिसाबले यस जिल्लाको वनमा चिलाउने, कटुस, साल, सल्ला, उत्तिस, खयर, लालीगुराँस, बाँझ र भोजपत्र लगायतको प्रजातिको बाहुल्य रहेको छ । यस जिल्लामा पहाडी सालको वन करीब २६.१०% रहेको छ (धादिङ जिल्लाको वनक्षेत्र योजना, २०६८) ।

तालीका-१: धादिङ जिल्लाको भू-उपयोगको स्थिति

धादिङ जिल्ला वन व्यवस्थापनको हिसाबले समुदायमा आधारित वन व्यवस्थापनको लागि देशमै अग्रणी स्थानमा आउँछ । यस जिल्लामा सञ्चालित वन विकास कार्यक्रमहरूमा सामुदायिक तथा कवुलियती वन विकास कार्यक्रमले मौजुदा वनको विकास तथा गरीबि निवारणमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । मौजुदा वन क्षेत्रमध्ये हालसम्म ७१७ वटा सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहहरूका ७८,००३ घरधूरीहरूलाई ३६,३७१.६६ हे. वन क्षेत्र सामुदायिक वनको रूपमा हस्तान्तरण गरिसकिएको छ । त्यस्तै ४८५ गोटा कवुलियती वन समूहहरूका ४,३३४ घरधूरीलाई १,९२२.१२ हे. राष्ट्रिय वन क्षेत्र कवुलियती वनको रूपमा हस्तान्तरण गरि सकिएको छ । दुबै कार्यक्रमले जिल्लाका अधिकांश घरधुरीलाई वन्यजन्य पैदावार परिपूर्ति गरी गरीवी न्यूनीकरणमा टेवा पु¥याएको छ ।

त्यस्तै यस जिल्लामा २७ वटा निजी वनहरू दर्ता भएका छन् । निजी वनको कूल क्षेत्रफल १७.१४ हे. रहेको छ । सरकारबाट ब्यवस्थित वनको क्षेत्रफल ५६,७९०.५१ हेक्टर रहेको छ । पछिल्लो पटक आ.व. २०७९।०८० मा जिल्लाको ज्वालामुखी गाउँपालिकाको वडा नं. ४ स्थित बसाह मन्डली संरक्षण समाजले संरक्षण र व्यवस्थापन गर्ने गरी १०.३ हे. राष्ट्रिय वनलाई बसाह मण्डली धार्मिक वनको रूपमा हस्तान्तरण गरिएको छ । बसाह मण्डली धादिङ जिल्लाको चर्चित तीर्थस्थल हो ।

जिल्ला वन कार्यालयको नामबाट जिल्लाबासीहरूलाई वन सेवा प्रदान गरिरहेको यो कार्यालय देशमा संघियता लागु भएपछि डिभिजन वन कार्यालयमा रूपान्तरित भएको छ । यस डिभिजन वन कार्यालय अन्तर्गत १३ पालिकाहरू पर्दछन् । मुलतः ती सबै पालिकाहरूका जनतालाई वन सम्बन्धी सेवा घर दैलोबाटै प्रदान गर्ने हेतुले ८ (आठ) वटा सब डिभिजन वन कार्यालयहरूमा बाँढिएको छ (चित्रः१)।

चित्र-१:धादिङ जिल्लाको कार्यक्षेत्र